معرفت اخلاقی

انسان گرچه با کمک عقل و راهنمایان دین می¬تواند به قرب الهی برسد، ولی قابلیت تنزل به مرتبه حیوانیت و پایین¬تر از آن را نیز دارد. هوای نفس و شیطان مهمترین عامل این تنزل هستند. تحقیق حاضر، که در صدد بیان اشتراکات و افتراقات میان هوای نفس و شیطان با محوریت آیات قرآن کریم است، به این نتیجه رهنمون گشته است که این دو، در اموری مانند هدف، دشمنی با انسان، حرکت گام به گام، حرص و ولع نسبت به معاصی و جلوگیری از کارهای خیر با یکدیگر مشترکند. مهمترین تمایز آنها مربوط به نوع وجود و درونی و بیرونی بودن آنهاست. همچنین از جهت علیّت و تاثیر گذاری، هوای نفس، به عنوان فاعل قریب و مباشرِ افعال انسان، علت حقیقی شمرده می¬شود؛ در حالیکه تاثیر شیطان، در حد علت اِعدادی و مَجازیست. بر این اساس، هر گاه انسان، شیطان را در حال طواف کعبه دل، که حرم اَمن الهی است، ببیند، می¬توان با یاد خدا، هوای نفس را کنترل کند تا شیطان نیز از او دور شود.