Along with rational and moral virtues, religious virtues play a prominent role in the happiness and perfection of mankind. Virtues such as repentance, patience, gratitude, trust and the like create a system of values which is in line with intellectual and moral virtues, but its semantic, ontological and epistemological structure is derived from holy texts and is independent of the common terms of virtues in moral philosophy. In the meantime, it is not devoid of the analysis of moral concepts. The concept of "repentance" in religious language and literature is not an exception to this rule and can be examined from a normative, psychological and phenomenological point of view. As the first person, the moral agent finds himself in a religious situation which is in line with the moral situation in terms of behavior. In addition, externally he feels himself under the pressure of a duty that originates from outside him and does not represent a mere moral norm, but arises from religious knowledge. This view, which is characterized by the "first-person" method, is based on the "phenomenological" approach. Among Muslim thinkers, Imam Muhammad Ghazali has presented different intra-religious methods for research in the realm of virtues. The virtue of "repentance" in religion and ethics and its relationship with the phenomenology of moral experience is the horizon that Ghazali opens before us.
فضایل دینی در کنار فضایل عقلانی و اخلاقی، در زبان دینی نقش برجستهای در سعادت و کمال بشر ایفا میکنند. فضیلتهایی از جمله توبه، صبر، شکر، توکل و مانند آن نظامی از ارزشها را میسازند که اگرچه در طول فضایل عقلانی و اخلاقی است، اما ساختار معناشناختی، وجودشناختی و معرفتشناسی آن برگرفته از متون مقدس و مستقل از اصطلاحات رایج فضایل در عرف فلسفه اخلاق است. در عین حال تهی از تحلیل مفاهیم اخلاقی هم نیست. مفهوم «توبه» در زبان و ادبیات دینی نیز از این قاعده مستثنا نیست و میتواند به لحاظ هنجاری، روانشناختی و پدیدارشناسی بررسی گردد. فاعل اخلاقی بهمثابه اولشخص، خود را در موقعیتی دینی مییابد که به لحاظ رفتار و موقعیت، همسو با موقعیت اخلاقی است. علاوه بر این، به لحاظ بیرونی خود را در برابر فشار وظیفهای احساس میکند که از بیرون وی سرچشمه گرفته و نماینده هنجار صرف اخلاقی نیست، بلکه ناشی از معرفت دینی نیز هست. این نگاه که ویژگی بارز آن روش «اولشخص» است، به واسطه رویکرد «پدیدارشناختی» مطمح نظر قرار میگیرد. در میان اندیشمندان مسلمان، امام محمد غزالی روشهای دروندینی متفاوتی برای پژوهش در قلمرو فضایل ارائه داده است. فضیلت «توبه» در دین و اخلاق و همنشینی آن با پدیدارشناسی تجربه اخلاقی، افقی است که غزالی در برابر ما میگشاید.
ابنسینا، 1383، رساله نفس، تهران، بوعلی سینا.
اترک، حسین، 1393، «سیر تطور نظریه اعتدال در اخلاق اسلامی»، پژوهشهای فلسفی، ش 14، ص 131-147.
ارسطو، 1377، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، نشر نی.
افلاطون، 1366، مجموعه آثار افلاطون، چ دوم، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی.
ذاکرزاده، ابوالقاسم، 1378، فلسفه ماکس شلر، تهران، الهام.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، 1393، مفاتیح الغیب، چ ششم، ترجمة محمد خواجوی، تهران، مولی.
طوسی، خواجه نصیرالدین، 1413ق، اخلاق ناصری، تهران، علمیه اسلامیه.
غزالی، ابوحامد محمد، 1349، اعترافات غزالی، ترجمة زینالدین کیایینژاد، تهران، عطایی.
غزالی، ابوحامد محمد، 1359، منهاج العابدین، ترجمة عمربن عبدالجبار سعدی ساوی، تصحیح احمد شریعتی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.
غزالی، ابوحامد محمد، 1380، کیمیای سعادت، چ نهم، ترجمة حسین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی.
غزالی، ابوحامد محمد، 1989، میزان العمل، بیروت، دارالکتب العلمیه.
غزالی، ابوحامد محمد، 1426ق، احیاء علوم دین، بیروت، طبع دار ابنحزم.
فارابی، ابونصر، 1405ق، فصول منتزعه، تحقیق فوزی متری نجار، تهران، الزهراء(س).
کاشانی، عزالدین محمود بن علی، 1394، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، چ دوزادهم، ترجمة جلال الدین همایی، تهران، سخن.
کندی، یعقوب ابناسحاق، 1369ق، فی حدود اشیا و رسومها، در الرسائل الکندی، الفلسفیه، تحقیق محمد عبدالهادی ابوریده، بیروت، دار الفکر العربی.
ماندلباوم، موریس، 1392، پدیدارشناسی تجربه اخلاقی، ترجمة مریم خدادادی، تهران، ققنوس.
مجلسی، محمدباقر، 1403ق، بحار الأنوار، چ دوم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
مسکویه، احمدبن محمد، 1384، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، چ هفتم، قم، زاهدی.
هرگن، تری و تیمنس، مارک، 1392، تمهیدی بر پدیدارشناسی اخلاق آینده، در تمهیدی بر پدیدارشناسی اخلاق، ترجمة مریم خدادای، تهران، ققنوس.
یوریا، کریگل، 1392، پدیدارشناسی اخلاق: موضوعات بنیادی، در تمهیدی بر پدیدارشناسی اخلاق، ترجمة مریم خدادای، تهران، ققنوس.
Drummond, John J, 2002, "The phenomenological Tradition and Moral Philosophy", in: Phenomenological Approaches To Moral Philosophy, John J Drummond, Fordham University, Bronx.
Kriegel, U, 2008, "Moral phenomenology: Foundational Issue", in: Phenomenology and Cognitive scince.
Melle, Ullrich, 2002, "Edmund Husserl: From Reason To Love", in: Phenomenological Approaches To Moral Philosophy, John J. Drummond, Fordham University, Florida Atlantic University.
Miller, A, 2003, An Introduction to Contemporary Meta Ethics, Oxford, Oxford University Press.
Ross, W.D, 2002, The Right and The Good, Oxford University Press.
smith, David Woodroff, 2003, plato.stanford.edu/entries/phenomenology.
zamiri, Alireza.(2024) The Phenomenology of the Moral Virtue of "Repentance" according to Ghazali. Ma`rifat-i Akhlaqi, 15(1), 39-56 https://doi.org/10.22034/marefateakhlagi.2024.2018830