Ma`rifat-i Akhlaqi, Volume 15, Issue 2, No 36, Year 2025 , Pages 47-67

    A Typology of the Trends of Ethics Courses in Qom Seminary since its Establishment until Now

    Article Type: 
    Promotional
    Writers:
    Abuzar Rajabi / Associate Professor of the University of Islamic Education / rajabi@maaref.ac.ir
    doi 10.22034/marefateakhlagi.2024.5000619
    Abstract: 
    In the last century, Qom seminary of has had brilliant achievements in different dimensions. Moral teachings in the form of moral lessons and written works are among these achievements. Through different approaches in the last century, these moral teachings have covered a wide scope including social and political relations and have transformed many people. The moral lessons in Qom Seminary have not followed the same approach over time. In the last century, one can witness different types of ethical approaches including rational, mystical, narrative and synthetic ethics, or individual and social ethics. But with a close look at the typology of ethics courses, one can see that the dimensions of this classification and typology are numerous and seem to be beyond the common divisions in ethical discussions. Comprehensive versus one-sided, scientific versus practical, Individual versus social; fear-oriented versus hope-oriented; narrative or text-oriented versus rational and introvert versus extrovert are some categories in the typology or the moral current of the Seminary schools in the last century, a report of which is given in this research.
    چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
    Title :گونه‌شناسی گرایش‌های دروس اخلاق در حوزة علیمة قم از بدو تأسیس تاکنون
    Abstract: 
    حوزه‌ی علمیه‌ی قم در سده‌ی اخیر در ابعاد گوناگون از خود جلوه‌های درخشانی نمایانده است. تعالیم اخلاقی در قالب دروس اخلاقی و آثار مکتوب آن، یکی از این جلوه‌هاست. تعالیم اخلاقی با رویکردهای گوناگون خود، در سده‌ی اخیر با محوریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم توانست قلمرو وسیعی از مناسبات اجتماعی- سیاسی را درنوردد و افراد زیادی را تحت نفوذ تعلیمات خود متحول سازد. دروس اخلاقی در حوزه‌ی قم از رویکرد یکسانی پیروی نمی‌کند. در سابقه سده‌ی اخیر این حوزه می‌توان شاهد گونه‌های متفاوتی از رهیافت‌های اخلاقی بود. در تقسیم رایج، از رهیافت‌های اخلاق عقلی، عرفانی، روایی و تلفیقی یاد می‌شود. یا از نوع دروس تشکیل شده اخلاق فردی و اجتماعی سخن به میان می‌آید. اما با نگاه دقیق در سنخ‌شناسی دروس اخلاق، ابعاد این دسته‌بندی و گونه‌شناسی گسترده می‌نماید و فراتر از تقسیم رایج در مباحث اخلاقی به نظر می‌رسد؛ از جمله: گونه اخلاقی جامع‌نگر در برابر یکسونگر؛ اخلاق علمی در برابر عملی؛ اخلاق فردی در برابر اجتماعی؛ اخلاق خوفی در برابر رجایی؛ اخلاق نقلی (نص‌محور) در برابر اخلاق عقلی؛ درون‌گرا در برابر برون‌گرا؛ جذبه‌ای در برابر اخلاقی. گزارشی از آنها در این تحقیق بیان می‌شود.
    References: 
    • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید‌بن هبه الله، 1404 ق، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی.
    • ابن‌شعبه حرانى، حسن‌بن على‏، 1404ق، تحف العقول، چ دوم، قم، جامعه مدرسین.
    • ابن‌فارس، احمد‌بن فارس‏، 1404ق‏، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
    • ابن‌مسکویه، ابوعلی احمد‌بن محمد‌بن یعقوب، بی‌تا، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، بیروت، مکتبه الثقافه الدینیه.
    • ابن‌منظور، محمد‌بن مکرم، 1414ق، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
    • ابومحمد وکیلی‌قمی، 1348، حوزه علمیه قم، تهران، دانشگاه تهران.‬‬‬‬
    • احمدی، علی‌اصغر، 1380، «شخصیت،‌رفتارها و گفتارها»، ‌پیوند، ش 266، ص 21-40.
    • امینی، ابراهیم، 1394، گفتارهای اخلاقی و اجتماعی، قم، بوستان کتاب.
    • امینی‌نژاد، علی، ۱۳۸۷، آشنائی با مجموعه عرفان اسلامی، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.‬
    • امینی‌نژاد، علی، ۱۳۹۰، حکمت عرفانی: (تحریری از درس‌های عرفان نظری استاد یدالله یزدان‌پناه)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.‬
    • اهوازی، عبدالرزاق، بی‌تا، امام و تحول فکری در حوزه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    • آبراهامیان، یرواند، 1377، ایران بین دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمة کاظم فیروزمند و دیگران، تهران، مرکز.
    • برهانی، مرجان و حجت‌الله علیمحمدی 1401، تحولات فکری حوزة علمیة قم (۱۳۰۱ - ۱۳۵۷)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • توسلی، غلام‌عباس، 1369، نظریه جامعه‌شناسی، تهران،‌ سمت.
    • ج‍ع‍ف‍ری‍ان، رس‍ول، 1381،‌ ‌از ت‍اری‍خ‌ ح‍وزه‌ ع‍ل‍م‍ی‍ه‌ ق‍م، ت‍ه‍ران‌، م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی.
    • ج‍ع‍ف‍ری‍ان، رس‍ول،1381، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • جمعی از نویسندگان، 1389، کتابشناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، چ سوم، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    • جوادی‌آملی، عبدالله، 1381، حیات عارفانه امام علی(ع)، قم، ‌اسراء.
    • چلبی، مسعود، 1375، جامعه‌شناسی نظم: تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی، تهران، نی.
    • حجازی، بهجت السادات، 1387، مقاله «روان‌شناسی شخصیت در تاریخ بیهقی»، کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی، ش 16، ص 9-39.
    • حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین، ۱۴۱۶ق، لب اللباب در سیر و سلوک اولو الالباب، تهران، حکمت.
    • حسینی قائم مقامی، سیدعباس، 1378، سفر عشق، تهران، فکر برتر.
    • خسروپناه، عبدالحسین، 1389، جریان‌شناسی فکری ایران معاصر، چ دوم، قم، مؤسسة فرهنگی حکمت نوین اسلامی.
    • خورشیدی، رسول‌جعفریان، 1401، «صد سالگی حوزه قم»، در: مجموعه مقالات به مناسبت صد ساله شدن حوزه علمیه قم، قم.
    • دارابی، علی، 1388، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، چ چهارم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • داودی، محمد‏‫، ۱۳۹۶، اخلاق اسلامی مبانی و مفاهیم، قم، معارف.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
    • دفرونزو، جمیز، 1379، انقلاب اسلامی ایران از چشم‌انداز نظری، ترجمة حمیرا مشیرزاده، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
    • دیلمی، احمد، و م‍س‍ع‍ود آذرب‍ای‍ج‍ان‍ی، ۱۳۷۹‌، اخلاق اسلامی، ق‍م، ن‍ه‍اد ن‍م‍ای‍ن‍دگ‍ی‌ م‍ق‍ام‌ م‍ع‍ظم‌ ره‍ب‍ری‌ در دان‍ش‍گ‍اه‍ه‍ا.
    • رجایی، غلامعلی، 1392، برداشتهایی از سیره امام خمینی، تهران، مؤسسه عروج.
    • رفیع‌پور، فرامرز، 1387، آناتومی جامعه: مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی کاربردی، تهران،‌ انتشار.
    • سبحانی، محمدتقی، 1385، «جریان‌شناسی اندیشۀ اجتماعی دینی در ایران معاصر»، نقد و نظر، ش 43 و 44، ص 279-311.
    • سروش، عبدالکریم، 1384، قمار عاشقانه، ‌تهران، صراط.
    • سلمی، ابوعبدالرحمان، 1369، مجموعه آثار، تدوین نصرالله پورجوادی، تهران، دانشگاهی.
    • شاملو، سعید، 1383، مکتب‌ها و نظریه‌ها در روانشناسی شخصیت، چ هشتم، تهران، رشد.
    • شبر، عبدالله، 1378، اخلاق، چ چهارم، قم، هجرت.
    • شرف‌الدین، ‌سیدحسین، 1396، ارزشهای اجتماعی در قرآن کریم، تهران،‌ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • شیخ، ‌محمود، 1397، مکتب اخلاقی- عرفانی نجف، چ چهارم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • ش‍ی‍رخ‍ان‍ی، ع‍ل‍ی، 1384، گ‍زارش‍ی‌ از ت‍ح‍ولات‌ ح‍وزة ع‍ل‍م‍ی‍ه‌ ق‍م‌ پ‍س‌ از پ‍ی‍روزی‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، ت‍ه‍ران، م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌.
    • صدرالدین شیرازی، محمد‌بن ابراهیم، 1981م، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، چ سوم، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
    • طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1381، المیزان، ترجمة سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ پانزدهم، قم، اسلامی.
    • طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1371، المیزان فی تفسیر القرآن، چ دوم، قم، اسماعیلیان.
    • طباطبایی‌فر، سیدمحسن، 1394، جریان‌های فکری در حوزة معاصر قم، تهران، نشر نی
    • طوسی، محمد‌بن الحسن، 1414ق، امالی، قم، دار الثقافه.
    • طوسی، نصیرالدین، 1413ق، اخلاق ناصری، تهران، علمیه اسلامیه.
    • عراقچی، علی، 1389، پرتو آفتاب: خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    • علیزاده، مهدی، و همکاران‏‫، ‏‫‏۱۳89، اخلاق اسلامی،‌ مبانی مفاهیم،‌ قم، دفتر نشر معارف.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
    • فخر زارع، سیدحسین، 1392، مقاله «جریان‌شناسی اجتماعی سیاسی روحانیت»، اسلام و مطالعات اجتماعی، ش 1، ص 25-4.
    • فدایی، فرید، 1381، یونگ و روانشناسی تحلیلی او، تهران، دانژه.
    • فراتی، عبدالوهاب، 1395، گونه‌شناسی فکری- سیاسی حوزه علمیه قم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • فراهیدی، خلیل‌بن احمد، 1421ق، کتاب العین، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
    • فضلی، علی،۱۳۸۹، علم سلوک، قم، معارف.
    • قرشی، علی‌اکبر،1371، قاموس قرآن‏، چ ششم، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
    • قشیری، ابوالقاسم، 1374، الرساله القشیریه، تحقیق عبدالحمید محمود و محمود‌بن الشریف، قم، بیدار.
    • کدی، نیکی، 1375، ریشه‌های انقلاب اسلامی، ترجمة عبدالرحیم گواهی، چ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    • ک‍رج‍ی، ع‍ل‍ی،1383، ق‍م‌ و م‍رج‍ع‍ی‍ت، ‌ق‍م، زائ‍ر.
    • کلمن، جیمز، 1377، بنیادهای نظریه جامعه‌شناسی، ترجمة منوچهر صبوری، تهران، نشر نی.
    • مجلسی، محمدباقر،1403ق، بحار الانوار،الطبعه الثانیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
    • مجلسی، محمدباقر، 1404ق، مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، چ دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
    • مصباح یزدی، محمدتقی،1391، پندهای امام صادق(ع) به ره‌جویان صادق، قم، مؤسسة آموزشى و پژوهشى امام خمینى.
    • مصباح، مجتبی،1380، فلسفه اخلاق (سلسله دروس اندیشه‌های بنیادین اسلامی)، چ هفتم، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    • مطهری، مرتضی، 1373، مجموعه آثار، چ پنجم، تهران، ‌صدرا.
    • مطهری، مرتضی، 1377، مجموعه آثار، تهران، ‌صدرا.
    • مطهری، مرتضی، 1387، مجموعه آثار، چ سیزدهم، تهران، صدرا.
    • مطهری، مرتضی، 1385، مجموعه آثار، چ ششم، تهران، صدرا.
    • مظفری، آیت، 1380، جریان‌شناسی سیاسی ایران معاصر، قم، زمزم هدایت.
    • معین، محمد، 1382، فرهنگ معین، تهران، امیر کبیر.
    • مکارم‌شیرازی، ناصر، و همکاران، 1374، تفسیر نمونه، چ سی و دوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
    • موسوی‌خمینی، سیدروح الله، 1391، تهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی، تهران،‌ مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.‌
    • موسوی‌خمینی، سیدروح الله، بی‌تا، صحیفه امام، تهران، مؤسسة تنظیم نشر آثار حضرت امام خمینی.
    • موسوی‌خمینی، سیدروح الله، 1388، شرح چهل حدیث، تهران، ‌مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    • مهدوی کنی، محمدرضا، 1394، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    • تدوین و نشر متون درسی ، 1386، نظام آموزشی حوزه از نگاه عالمان، قم، دانش حوزه.
    • نراقی، محمدمهدی، بی‌تا، جامع السعادات، چ چهارم، بیروت، موسسه الاعلمی.
    • نشریه حوزه، 1366، «آموزشهای اخلاقی در حوزه»، حوزه، ش24، ص 86-104.
    • هاشمی، سیداسماعیل، 1372، «مصاحبه سیداسماعیل هاشمی»، حوزه، ش58، ص 47-63.
    • هیرو، دیلیپ،1386، ایران در حکومت روحانیون، ترجمة محمدجواد یعقوبی دارابی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
    • یزدان‌‌‌پناه، سیدیدالله، ۱۳۸۸، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    Cite this article: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Rajabi, Abuzar.(2025) A Typology of the Trends of Ethics Courses in Qom Seminary since its Establishment until Now. Ma`rifat-i Akhlaqi, 15(2), 47-67 https://doi.org/10.22034/marefateakhlagi.2024.5000619

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Abuzar Rajabi."A Typology of the Trends of Ethics Courses in Qom Seminary since its Establishment until Now". Ma`rifat-i Akhlaqi, 15, 2, 2025, 47-67

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Rajabi, A.(2025) 'A Typology of the Trends of Ethics Courses in Qom Seminary since its Establishment until Now', Ma`rifat-i Akhlaqi, 15(2), pp. 47-67

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Rajabi, A. A Typology of the Trends of Ethics Courses in Qom Seminary since its Establishment until Now. Ma`rifat-i Akhlaqi, 2025; 15(2): 47-67